Projekty

Kształtowanie się uczonego? Młodzieńcze listy Joachima Lelewela

Projekt polega na opracowaniu cyfrowej edycji korespondencji Joachima Lelewela, którą wymieniał z najbliższą rodziną, tj. z rodzeństwem i rodzicami, w latach 1799–1811. Na czoło tak zakreślonego zbioru wysuwają się jego listy do brata Prota, które ukazują najpierw nie zawsze grzecznego ucznia gimnazjum, potem przekornego studenta i wreszcie początkującego uczonego, gotowego zawojować świat naukowej humanistyki. Inne w charakterze są listy do rodziców. Przede wszystkim staranniejsze i pokazujące, jak Joachim szukał akceptacji dla swoich pomysłów oraz wsparcia, również finansowego, u ojca i matki. Cezurą końcową projektu jest moment, w którym Lelewel po wyjeździe z Wilna stawia pierwsze kroki jako zawodowy historyk.

Zespół: dr Aleksandra Kuligowska, mgr Iga Adamczyk, dr inż. Marta Kuźma, dr Hanna Rajfura

Cele

Młodzieńcze listy Joachima Lelewela są podstawowym źródłem dla badania procesu kształtowania się jego koncepcji uprawiania nauki historycznej. Jest to ważne, ponieważ to właśnie Lelewel był twórcą polskiej naukowej historiografii w sensie właściwym dla swojej epoki. Dotychczasowa edycja części tych listów, opublikowana nakładem księgarni J.K. Żupańskiego w 1878 r., mimo że jest chętnie cytowana w literaturze, pozostawia spory niedosyt. Jest to bowiem wydanie niekrytyczne, zawierające liczne przeinaczenia. Składają się na nie niekiedy źle odczytane słowa, pominięte fragmenty, które mogły być trudno czytelne, usunięte z tekstu edycji dopiski innych rąk, jak również zmodyfikowane względem oryginałów rozbudowane formuły pożegnalne lub postscripta.

Nowa edycja ma za zadanie wypełnić lukę w historiografii i zaoferować pierwsze krytyczne (w zgodzie z obowiązującymi dziś standardami) wydanie listów Lelewela do rodziny z młodzieńczego okresu życia. Dostarczy ona źródeł do badań nad tym, jak kształtowała się umysłowość młodego uczonego. Ponadto z pewnością umożliwi badania tekstologiczne nad epistolografią pierwszego ćwierćwiecza XIX w. przedstawicielom różnych dyscyplin. Historycy i kulturoznawcy odnajdą tu źródła do historii Uniwersytetu Wileńskiego, historii rodziny, historii społecznej, historii myśli naukowej i wielu innych. W nie mniejszym stopniu edycja będzie mogła służyć filologom oraz językoznawcom, ponieważ zakłada ona podanie tekstu w postaci transliteracji i transkrypcji oraz udostępnienie skanów listów.

Metodyka

Korespondencja zostanie opracowana z wykorzystaniem instrukcji wydawniczej pod redakcją Kazimierza Lepszego (1953). Jednak instrukcja ta posłuży wyłącznie jako wsparcie dla rozwiązania ogólnych problemów edytorskich, takich jak modernizacja grafii lub elementy aparatu naukowego. Edycja cyfrowa zakłada dostarczenie użytkownikowi również tekstu otagowanego zgodnie ze standardem TEI XML. Dlatego ważnym problemem, jaki stanął przed zespołem edytorskim, był kształt aparatu krytycznego i naukowego. Jego treść odzwierciedla dyskusję nad tym, co potencjalnie może zainteresować odbiorcę nowej edycji. Zespół wybrał rozwiązania maksymalistyczne. Objaśnione zostaną nie tylko miejsca, osoby, dzieła, wydarzenia, wtrącenia w językach innych niż polski, ale również te fragmenty tekstu, które dziś mogą być już trudno zrozumiałe ze względu na inny język intelektualnych dyskusji epoki.

Głównym źródłem wykorzystywanym w projekcie są rękopisy korespondencji Joachima Lelewela przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Niewykluczone jednak, że dalsze kwerendy, prowadzone w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie i Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, przyniosą kolejne rezultaty.

Wyniki

Wynikiem projektu będzie pierwsza krytyczna edycja cyfrowa młodzieńczych listów Joachima Lelewela do rodziny, udostępniająca pliki tekstowe edycji zakodowane w standardzie TEI XML oraz ich wizualizacje oferujące zarówno transkrypcję i transliterację tekstu, jak również skany źródeł. W ramach projektu zostaną przygotowane bazy danych osób i miejsc występujących w listach, które posłużą do przestrzennego zobrazowania komunikacji listowej Lelewela w badanym okresie.

Projekt realizowany jest w latach 2023–2024 w ramach działalności Pracowni Historii Cyfrowej Wydziału Historii UW dzięki środkom programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza” (działanie I.3.6. Humanistyka cyfrowa) i przy wsparciu Centrum Kompetencji Cyfrowych UW.

Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich Jana Długosza. Edycja cyfrowa wybranych fragmentów źródła

Kierownik: dr Hanna Rajfura

Celem projektu jest przygotowanie cyfrowej edycji wybranych fragmentów łacińskiego Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich Jana Długosza powstałego ok. 1476 r. Jest to jeden z sześciu katalogów dostojniczych napisanych przez Jana Długosza (zm. 1480), kanonika krakowskiej kapituły katedralnej i historyka, uznawanego za jednego z najwybitniejszych dziejopisarzy średniowiecznej Polski. Katalog przedstawia losy i dokonania kolejnych arcybiskupów gnieźnieńskich, poczynając od fikcyjnych hierarchów z X w., a kończąc na prymasach współczesnych Długoszowi. Jest to ważne i często wykorzystywane źródło wiedzy o polskim Kościele średniowiecznym, o warsztacie pisarskim i światopoglądzie Długosza oraz o rozwoju polskiego dziejopisarstwa w XV w. Jednak utwór ten był dotąd niemal w ogóle niezbadany. Próbą zapełnienia tej luki były analizy przeprowadzone przez dr Hannę Rajfurę w ramach projektu „Diamentowy Grant” (finansowanie: MNiSW/MEiN) zrealizowanego w latach 2016–2022 w Instytucie Historycznym/na Wydziale Historii UW, które znalazły odzwierciedlenie w jej dysertacji doktorskiej pt. „Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich” Jana Długosza: studium źródłoznawcze i analiza funkcjonowania późnośredniowiecznej pamięci historycznej, obronionej w 2022 r. Niniejsze cyfrowe wydanie korzysta z wyników tych źródłoznawczych badań.

Pod względem edytorskim obecnie dysponujemy jedynie wydaniem Katalogu opracowanym przez I. Polkowskiego i Ż. Paulego z 1887 r., które jednak nie uwzględnia wszystkich zachowanych przekazów źródła i nie podaje pełnych informacji o wariantach występujących w rękopisach Katalogu, ponadto zdarzają się w nim pomyłki. Sprawia to, że opracowanie nowej – de facto pierwszej krytycznej – edycji Katalogu jest istotnym zadaniem badawczym.

Niniejsze wydanie cyfrowe zawierać będzie wybrane, ale reprezentatywne fragmenty tekstu Katalogu. Pozwoli ono pokazać, jak może wyglądać edycja cyfrowa średniowiecznego źródła narracyjnego-historiograficznego i jakie funkcjonalności taka edycja mogłaby zawierać. Wydanie to może posłużyć jako jeden z głosów w dyskusji o praktyce edytorstwa cyfrowego oraz o tym, jak można połączyć wypracowane dotąd rozwiązania edytorstwa tradycyjnego z nowymi możliwościami oferowanymi przez technologię cyfrową. Tekst źródłowy zostanie opracowany z wykorzystaniem standardu elektronicznej reprezentacji tekstu TEI, z użyciem języka znaczników XML, i zaprezentowany za pomocą narzędzia wizualizacyjnego TEI Publisher. Tekst edycji umieszczony będzie w witrynie TEI Publisher, na niniejszej stronie zaś znajdzie się wstęp do edycji wraz z opisem zasad jej opracowania, przekierowanie do tekstu źródła umieszczonego w witrynie TEI Publisher, jak też indeks osobowy i miejscowy oraz bibliografia.

Przemiany ekonomiczne w cesarstwie rzymskim pomiędzy okresem pryncypatu a późną starożytnością

Kierownik: dr Paulina Komar

Głównym celem projektu jest zbadanie przemian ekonomicznych w cesarstwie rzymskim pomiędzy okresem pryncypatu a późną starożytnością za pomocą analiz ceramiki z wykorzystaniem metod humanistyki cyfrowej (wizualizacje, probabilistyczne metody aorystyczne, analizy regresji, modele grawitacyjne). Cel ten zostanie osiągnięty poprzez:
1. Określenie udziału wolnego rynku w gospodarce rzymskiej okresu pryncypatu i późnego antyku oraz identyfikację czynników sterujących poszczególnymi sektorami handlu dzięki wykorzystaniu analiz regresji.
2. Stworzenie modeli konsumpcji w Italii, a także analizę sieci zaopatrzenia centrum Imperium Romanum w podstawowe produkty żywnościowe w różnych okresach historycznych (wizualizacje z wykorzystaniem probabilistycznych metod aorystycznych).
3. Stworzenie i porównanie modeli grawitacyjnych handlu w basenie Morza Śródziemnego dla okresu pryncypatu i późnej starożytności.

Podstawowym źródłem jest baza danych obejmująca amfory z terenu Italii stworzona na potrzeby projektu „Gospodarka rynkowa czy orientalny bazar? Charakter rzymskiej ekonomii na podstawie dystrybucji amfor w Italii” (NCN Sonata nr 2019/35/D/HS3/02142), wzbogacona o dane dla Efezu, Cypru, Hiszpanii i Galii. Liczby amfor zostaną poddane kwantyfikacji i wizualizacji z wykorzystaniem następujących metod obliczeniowych i komputerowych:
1. Analizy regresji – w tym projekcie regresja wykorzystana jest do zbadania zależności między proporcjami amfor w różnych częściach basenu Morza Śródziemnego a kosztami ich transportu.
2. Wizualizacja z wykorzystaniem probabilistycznych metod aorystycznych pozwoli zidentyfikować długoterminowe zmiany w ilości amfor, liczbie stanowisk, na których je znaleziono, a także liczbie różnych typów amfor.
3. Gravity model – to model grawitacyjny oparty na prawie Newtona zakładającym oddziaływanie na siebie masy i odległości. W projekcie model ten będzie użyty do analizy zależności masy (ilości importowanych produktów) od odległości (czasu podróży pomiędzy miejscami produkcji i konsumpcji) w sześciu istotnych regionach w basenie Morza Śródziemnego.

W ten sposób projekt zapewni nowatorskie oraz interdyscyplinarne podejście do handlu i konsumpcji w starożytnym Rzymie, a jego wyniki pozwolą lepiej zrozumieć charakter przemian gospodarczych w starożytności. Projekt realizowany jest we współpracy z dr. Tomem Brughmansem z Uniwersytetu w Aarhus, a także prof. Justinem Leidwangerem z Uniwersytetu Stanforda.

Projekt realizowany jest w 2024 r. w ramach działalności Pracowni Historii Cyfrowej Wydziału Historii UW dzięki środkom programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza” (działanie I.3.6. Humanistyka cyfrowa) i przy wsparciu Centrum Kompetencji Cyfrowych UW.

Dla polepszenia bytu i celem poprawy zdrowia. Ruch graniczny z powiatu piotrkowskiego w latach 1919–1939

Kierownik: mgr Maciej Wzorek

W zespole archiwalnym Starostwo Powiatowe Piotrkowskie z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim zachował się zbiór wniosków paszportowych oraz wykazów wydanych paszportów z lat 1919–1939. Wysoki stopień kompletności dokumentacji jest wyjątkowy na tle innych tego rodzaju zasobów przechowywanych w polskich archiwach państwowych (wśród niewielu zachowanych zbiorów wniosków paszportowych zbliżony stan zachowania wykazują jeszcze sprawy paszportowe z zespołu Starostwo Grodzkie Krakowskie przechowywanego w Archiwum Narodowym w Krakowie oraz z zespołu Starostwo Powiatowe Sanockie przechowywanego w Archiwum Państwowym w Przemyślu).

Celem projektu jest zbadanie, z pomocą narzędzi cyfrowych, jakie relacje zachodziły pomiędzy sformułowanymi we wnioskach motywacjami wyjazdu zagranicznego (badania obejmują zarówno wyjazdy emigracyjne, jak i turystyczne) a innymi czynnikami pojawiającymi się w dokumentacji, takimi jak: docelowe miejsca wyjazdu, wyznanie, wiek, zawód, płeć czy stan cywilny. Stosowane dotychczas w badaniach nad ruchem migracyjnym wydawnictwa Głównego Urzędu Statystycznego, zależnie od roku wydania, podają różnego rodzaju dane o zmiennym stopniu szczegółowości. Przykładowo, informacje o liczbie emigrantów z poszczególnych województw podane zostały tylko dla lat 1925–1929. W innych rocznikach liczba emigrantów podana jest w skali całego kraju lub grup województw (centralne, zachodnie, wschodnie, południowe, miasto stołeczne Warszawa). Publikacje GUS w niewielkim stopniu uwzględniają relacje między różnymi kategoriami danych. Zazwyczaj podane są relacje: miejsce emigracji – wyznanie – płeć, a dla niektórych roczników: województwo – wyznanie lub: grupa zawodowa – miejsce emigracji.

Duża liczba szczegółów zawartych we wnioskach paszportowych pozwala na zbadanie większej liczby relacji, np. miejsce wyjazdu – powód wyjazdu, wyznanie – wykonywany zawód – powód wyjazdu etc. Deklarowane przez wnioskujących powody wyjazdu pozwalają na określenie, czy wyjazd miał charakter emigracyjny (wyjeżdżano „dla polepszenia bytu”, „do roboty”, „na stały pobyt” etc.), czy turystyczny. W tym drugim przypadku można wyodrębnić określone kategorie, np. turystyka lecznicza („celem poprawy zdrowia”, „na kurację”), służbowa („zaciągnięcie sił fachowych”), religijna („odwiedzenie miejsc świętych”) lub osobista („sprowadzenie zwłok syna”, „zamążpójście”).

Ważnym aspektem badania w kontekście emigracji jest określenie, czy migranci udają się do osiadłej już za granicą rodziny. Może to stanowić przyczynek do dalszych badań nad wpływem więzów rodzinnych na kształtowanie się ruchu emigracyjnego i tworzenie się środowisk emigranckich za granicą.

Na podstawie projektu, realizowanego w 2024 r., przygotowywany jest artykuł naukowy, który będzie efektem przeprowadzonych badań.